متوسط بارش در کشور نیمه‌بیابانی ایران ۲۵۰ میلیمتر یعنی یک سوم متوسط جهانی است. این بارش ناچیز، توزیع جغرافیایی مناسبی ندارد و از ۴۶ در مناطق کویری تا ۱۴۰۰ میلیمتر در استان‌های شمالی در نوسان است. به‌لحاظ زمانی نیز بارش‌ها نامتعادل است و فقط ۵ درصد آن در تابستان می‌بارد که در تأمین آب کشت‌های تابستانه و دائمی نقش موثری ندارد. میانگین بارش ۵۳ ساله ایران ۲۵۰ میلیمتر بود که در ۱۳ سال اخیر به ۲۳۲ میلیمتر کاهش یافته‌است. به‌موازات این کاهش، روند افزایشی دما موجب افزایش تبخیر و کاهش بارش‌ها و اُفت شدید تراز منابع آب زیرزمینی و محدودیت منابع آبِ‌در دسترس شد. با توجه به اهمیت منابع آب زیرزمینی، امسال سازمان ملل متحد شعار “آب زیرزمینی؛ مرئی‌شدن نامرئی است” را برای روز جهانی آب انتخاب کرده است. مطالعات نشان می‌دهد روند نزولی آبخوان‌ها، باعث کسری سالانه ۴.۴ میلیارد مترمکعب مخازن آبی شده است. با این وجود، مصارف آب به طور صعودی افزایش یافت و به رقم سالانه ۹۸ میلیارد مترمکعب رسید که بخش عمده آن یعنی نزدیک ۹۰ درصد در بخش کشاورزی است. طبق استاندارد شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، ایران در شرایط بحران شدید از نظر منابع آبی است. پیش‌بینی‌های بلندمدت اقلیمی نیز نشان می‌دهد ایران در مسیر تنش‌های آبی بلندمدت قرارگرفته و منابع آبی آن به‌سرعت رو به کاهش است. کارشناسان، ناتعادلی منابع آب زیرزمینی را عامل فرونشست زمین، افزایش گرد و غبار، خشک‌شدن تالاب‌ها، باتلاق‌ها و … می‌دانند که می‌تواند طبق پیش‌بینی سازمان‌های بین‌المللی، جنگ آب را نیز به‌دنبال داشته باشد.
محدودیت منابع آب شیرین و اهمیت استراتژیکی این منابع، اکنون به ابزار قدرت کشورهایی مبدل شد که بیشترین منابع آب شیرین را در اختیار دارند. فقط ۳ درصد کل منابع آب کره زمین شیرین است. در کشور ما حجم زیادی از آب زیرزمینی این منابع برداشت‌شده تا جایی که کسری مخزن تجمعی آبخوان‌های کشور به بیش از ۱۳۶ میلیارد مترمکعب رسیده است. ۶۵ درصد آب شرب کشور از منابع آب زیرزمینی تأمین می شود. این منابع مطابق اصل(۴۵) قانون اساسی و ماده (۱) قانون توزیع عادلانه آب باید برای مصالح و منافع عمومی کشور با محوریت وزارت نیرو مصرف شود.
اکنون دغدغه کاهش و محدودیت منابع آب، گرمای بی‌سابقه و آتش‌سوزی جنگل‌ها نه‌تنها برای ایران بلکه به یک تهدید جهانی مبدل‌شده است. اجلاس اخیر تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی که توسط سازمان ملل متحد(کوپ ۲۶) در گلاسکو اسکاتلند برگزارشد، خود نشان از ابَرچالشی است که موجب دگرگونی آب و هوا شده است. سامانه بارشی مونسون و باران‌های رگباری و سیل‌های ویرانگر که چند روز ۱۸ استان ایران را درگیر کرد، مصداق این تغییرات اقلیمی است. سیلاب سهمگین در مناطق کوهستانی استان‌های شمالی، دامنه‌های پُرشیب استان‌های تهران، کرمانشاه، لرستان، خوزستان و مناطقی از فارس، سیستان‌و بلوچستان، یزد و… که ناشی از تجاوز به منابع طبیعی، مسدودکردن مسیل‌ها و حریم آبراهه‌ها، عدم لایروبی‌نکردن رودخانه‌ها، کمبود زیرساخت‌های مدیریت روان‌آب، فقدان تجهیزات هشداردهنده سیل و تکنیک‌های آبخیزداری و آب‌خوان‌داری و نیز نبود پوشش گیاهی مناسب و خشکی بیش از حد زمین است، علاوه بر تلفات انسانی، تخریب راه‌ها و بناهای تاریخی، بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومان فقط به بخش کشاورزی خسارت زد. ایران به لحاظ خسارت‌های سیل جزو ۲۰ کشور اول دنیا است، به‌طوری که با وجود کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، شمار سیلاب‌های ۳۰ سال اخیر آن فقط در مازندران بیش از ۶ برابر شده است. این سیلاب‌ها نتیجه زمین‌خواری جنگل‌های هیرکانی، قلع و قمع پوشش گیاهی و نابودی منابع طبیعی با ساخت‌وسازهای غیرمجاز و افزایش چشمگیر بارندگی‌های موسمی یا مونسان است. این در حالی است که آمار سیلاب‌های مازندران در سه دهه نخست سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ فقط ۵ مورد بوده است.
هشدار وقوع سیلاب به عنوان دومین اَبَرچالش جهانی پس از بحران جمعیت، از دهه‌ها پیش توسط کارشناسان، دانشگاه‌ها و نهادهای بین‌المللی به ویژه سازمان ملل متحد، مطرح شده بود. ایران در سال گذشته آبی، خشک‌ترین سال آبی در ۵۲ سال اخیر را پشت سر گذاشت. طبق اعلام مرکز پایش خشکسالی کشور، در این مدت همه استان‌ها بارش کمتر از نرمال داشت و خشکسالی شدید تا بسیار شدید در کشور حاکم شد. با توجه به پیش بینی شاخص نقشه تنش آب در ۲۰۴۰، ایران سیزدهمین کشوری است که با تنش آب مواجه می شود.
اکنون مصرف آب در بخش‌های کشاورزی ۹۰ درصد، شرب ۸ درصد و صنعت ۲ درصد است؛ این رقم در کشورهای توسعه‌یافته در کشاورزی ۳۰، شرب و بهداشت ۱۱ و در صنعت ۵۹ درصد است. طبق گزارش وزارت صمت، تولید مواد و محصولات شیمیایی، صنایع مواد غذایی و آشامیدنی، فلزات اساسی، محصولات کانی غیرفلزی، کاغذ و ماشین‌آلات صنعتی به‌ترتیب بیشترین مصرف آب در بخش صنعت را به خود اختصاص داده و از صنایع آببَر محسوب می‌شوند. هرچند در سال‌های گذشته با توجه به تحول سیاست‌های اقتصادی و نوآوری، سهم صنایع مختلف از مصرف آب با تغییرات زیادی همراه بوده است. میزان کل مصرف سالانه آب در صنایع فولادی کشور به ۲۷۵ میلیون متر مکعب می‌رسد و در کل استان‌های کشور مجموعا ۴۶ درصد مصرف آب صنایع متعلق به فولادی‌ها بوده که بیشتر آن از طریق بازیافت آب‌های مصرفی تامین شده است.
مدیریت منابع و مصرف آب در کشور جزو برنامه‌های راهبردی و اولویت‌دار به ویژه در اسناد بالادستی است. برای تحقق این برنامه‌ها، مهار روند خشکسالی و صیانت از منابع آبی کشور، وزارت نیرو نمی‌تواند به تنهایی بر بحران آب فائق آید. نجات و صیانت از منابع آب، منوط به تلاش و همکاری همه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و دستگاه‌های مرتبط در صنعت آب و فاضلاب و توجه به نکات ذیل است:
– از گسترش صنایع آببَر مانند فولاد، کارخانه‌های تولید آب معدنی و باغشهری‌ها به‌ویژه در مناطق کم‌آب و کم‌بارش، به هرشکل ممکن باید جلوگیری شود. معادن و صنایع معدنی نیز یکی دیگر از بخش‌های آببَر است که نیازمند سیاست‌گذاری و انجام اقدامات نظارتی، اجرایی و تقنینی برای بازنگری در الگوهای نامناسب مصرف آب و مدیریت پساب است. از جمله اصلاح قیمت آب و ارایه برنامه مشخص برای واقعی‌کردن نرخ آب، تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های آمایش سرزمین، بهینه‌سازی مصرف آب برای تولید محصولات معدنی، تهیه نظام مدیریت یکپارچه منابع آب، تکمیل خدمات و صنایع پشتیبانی بخش آب، خود اتکایی مالی در نظام مدیریتی آب، رفع آلودگی منابع آب مصرفی در بخش صنعتی با انواع پساب‌ها و پسماندهای با منشأ صنعتی و معدنی و الزام صنایع به استفاده مجدد از این پساب‌ها، تعیین میزان و نوع مصارف آب در صنایع معدنی از دیدگاه اقتصاد آب، رفع کمبود و ناهماهنگی در قوانین، ضوابط و روش‌های اجرایی مرتبط با آب، استفاده از مواد شیمیایی مرغوب و تخلیه آلودگی‌های ناشی از این مواد در منابع آب، تامین امکانات در زمینه سنجش آلاینده‌ها در منابع آب، آلودگی رودخانه‌ها و منابع آب زیرزمینی به ویژه به دلیل گسترش صنعتی – معدنی غیراصولی روی سفره‌های آب و بهره‌گیری از فناوری‌های روز به‌منظور هوشمندسازی مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی کشور است. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دو گزینه استفاده از آب شور دریا به جای آب شیرین(شیرین‌سازی آب دریا) و استفاده از فرآیندهای بازیافت آب در کارخانه‌های صنعتی-معدنی از جمله بکارگیری تیکنرهای آبی و فیلتراسیون را برای رفع چالش کمبود آب در معادن پیشنهاد داده است.
– راهبرد مدیریت تقاضا در صنعت آب باید جایگزین راهبرد مدیریت تامین آب شود. مدیریت تقاضا شامل برنامه‌ها و تصمیماتی است که سرمایه‌گذاری در احداث منابع جدید آبی را به‌تعویق می‌اندازد. مدیریت تقاضا، انطباق و پیاده‌سازی راهبرد مشخص در یک نهاد متولی آب برای تاثیرگذاری بر میزان تقاضا و مصرف و دستیابی به بهره‌وری اقتصادی، توسعه اجتماعی، امنیت ملی، عدالت اجتماعی، حفظ محیط‌زیست، توسعه پایدار منابع آب و خدمات آبرسانی است. کاهش آب بدون درآمد یا به عبارتی کاهش هدررفت آب در شبکه‌های توزیع، یکی از مصادیق اصلی مدیریت تقاضا در صنعت آبفا است.
– با توجه به کمبود منابع آبِ قابل‌برنامه‌ریزی برای تأمین پایدار آب مورد نیاز مناطق ساحلی جنوب کشور، توسعه و استقرار صنعت آب‌شیرین‌کن و نمک‌زدا باید در دستور برنامه‌های اولویت‌دار دولت قرار گیرد. در مقایسه با کشورهای عربی، سهم ایران در اجرای طرح‌های تامین آب شیرین از منابع آبی خلیج‌فارس و دریای عمان بسیار ناچیز است. امارات با ظرفیت روزانه حدود ۱۰ میلیون و عربستان با حدود ۸ میلیون مترمکعب در رتبه اول و دوم و ایران با ظرفیت روزانه ۱.۲ میلیون مترمکعب در آخر قرار دارد. کشورهای سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان، برای اجرای طرح‌های آتی نمک‌زدایی از روش‌های غشایی(RO) استفاده می‌کنند.
– مصرف ۹۰ درصدی آب در بخش کشاورزی باید با ترویج آبیاری تحت فشار وگسترش الگوی کشت گلخانه‌ای به‌سرعت کاهش یابد. استان یزد در بکارگیری گسترده روش‌های بهینه مصرف آب و افزایش بهره‌وری و توسعه کشت گلخانه‌ای در کشور، نمونه و پیشرو است.
– امروزه در بسیاری از کشورها، فاضلاب، تصفیه و بازچرخانی می‌شود. از پساب(آب بازیافت‌شده) در کشاورزی، آبیاری فضای سبز و زمین‌های بازی به‌ویژه گلف، کارواش خودرو و شستشو، تفریحات آبی، موارد زیست‌محیطی(تغذیه آبخوان‌ها) و صنایع از جمله سیستم‌ها و برج‌های خنک‌کننده و ساخت بتن استفاده می‌شود. آب در فرآیند تولید محصولات صنعتی، کاربردهای متفاوتی دارد و ارزش آن در صنایع مختلف یکسان نیست. با انجام تحقیقات متعدد، تفاوت ارزش اقتصادی و استفاده پساب در صنایع مختلف به ویژه صنایع آببَر که جانمایی درستی نشده، باید تعیین و مبنای اصلاح مصارف صنعتی آن مشخص شود.
– تثبیت حق مالکیت و قدرالسهم ایران از منابع آبی حوضه‌های آبریز داخلی، دشت‌ها و آبخوان‌های مرزی و مشترک با کشورهای همسایه، نیازمند دیپلماسی آبی فعال و پویا است.
– برای جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش هدررفت و مدیریت بهینه آب و افزایش ذخایر آبی، آبخیزداری، لایروبی مستمر و مهار آب‌های روان، گسترش روش‌های آبیاری نوین و اشاعه بذر دیم، بیش از پیش باید مورد توجه دست‌اندرکاران امور آب و فعالان صنایع و ماشین‌آلات کشاورزی قرار گیرد.
