ناگفته‌هایی درباره سد جنجالی مازندران / چرا سد کسیلیان باید ساخته شود؟

به گزارش خبرنگار مجله خبری انرژی و نفت، ساخت سدها در مازندران طی سال‌های اخیر بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. تغییر وضعیت بارندگی‌ها، کاهش تراز آب‌های زیرزمینی، کاهش آورد آب رودخانه‌ها و ذوب شدن زودهنگام یخچال‌ها بر اثر افزایش دمای هوا همگی دست به دست هم داده‌اند تا مازندرانِ سبز نیز طعم خشکسالی را بچشد و در بسیاری از مناطق با بحران آب مواجه شود. بر همین اساس طی دو دهه اخیر تلاش شده که به منظور افزایش توان ذخیره آب، گام‌هایی برای مهار آب‌های سطحی در این استان برداشته شود. لایروبی آب‌بندان‌ها و ساخت انواع سد و بند انحرافی مهم‌ترین اقداماتی هستند که می‌توان برای مهار آب‌های سطحی انجام داد ، اما حساسیت‌های زیست‌محیطی در این استان و دغدغه‌های دوست‌داران محیط زیست سبب شده که واکنش‌هایی به برخی از این اقدامات وجود داشته باشد.

یکی از طرح‌هایی که طی سال‌های اخیر برای مهار آب‌های سطحی مازندران و کمک به تأمین آب آشامیدنی از منابع سطحی در نظر گرفته شد، سد کسیلیان در سوادکوه است که از سال ۱۳۷۸ مطرح شد و اکنون پس از گذراندن مراحل مقدماتی و مطالعاتی طی مدت زمانی بیش از دو دهه‌ای، در مرحله پایانی مطالعات ساخت سد قرار دارد و آماده آغاز عملیات اجرایی است.

اما مطرح شدن ساخت این سد و نزدیک شدن به مرحله اجرایی ، نگرانی‌هایی را برای برخی دوست‌داران محیط زیست و حتی بومیان ایجاد کرده است ؛ نگرانی‌هایی که به نظر می‌رسد بیشتر به دلیل شفاف نبودن برخی زوایای مربوط به ساخت این سد است.

محمدابراهیم یخکشی مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران در پاسخ به پرسش های خبرنگار مجله خبری انرژی و نفت بعضی از ابهامات پیرامون ساخت این سد را توضیح داده است:

س : شاید نخستین پرسشی که پیرامون ساخت سد کسیلیان مطرح باشد، چراییِ ساخت آن است. خیلی از مخالفان ابتدا می‌پرسند سد کسیلیان چرا باید ساخته شود؟

ج : ساخت سد در هر منطقه‌ای که باشد معمولا چند دلیل مشخص دارد ؛ جمع‌آوری و مهار آب‌های سطحی ، کنترل سیلاب و تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی دلایل ساخت سد در هر منطقه محسوب می‌شوند. برای ساخت سد کسیلیان نیز همین اهداف دنبال می‌شود. تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی در سوادکوه طی سال‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه شده و برای پیشگیری از بروز تنش‌های آبی در این منطقه طی سال‌های آتی چاره‌ای جز مهار آب‌های سطحی نداریم. ساخت سد کسیلیان نیز برای تأمین آب آشامیدنی شهرستان‌های قائمشهر، سیمرغ، جویبار و سوادکوه و روستاهای تابعه در نظر گرفته شده است.

س : نظر جامعه محلی درباره ساخت این سد چیست؟

ج : طبیعتا مردم هر جامعه‌ای خواهان توسعه و مهم‌تر از همه خواستار تأمین حداقل‌های زیرساختی هستند. آب نخستین اولویت برای زندگی در یک منطقه است. چطور ممکن است مردم یک منطقه با تأمین آب مورد نیازشان مخالفت کنند؟ اگر هم اندک مخالفتی دیده شود قطعا به دلیل شفاف نشدن موضوع برای آن گروه است.

طی سال‌های اخیر خشکسالی در مازندران سبب شده که نگرانی‌ها از آینده آبی این استان بیشتر شود. مشکلات تأمین آب در بسیاری از مناطق سبب شده که شاهد درخواست ساخت سد یا تکمیل پروژه‌های مرتبط باشیم. در سوادکوه، قائمشهر و جویبار نیز این درخواست‌ها را داریم. اتفاقا این درخواست به صورت کتبی نیز به دستگاه‌های متولی ارائه شده است.

س : یعنی کتبا و صراحتا خواستار ساخت سد کسیلیان شده‌اند؟

ج : بله. علاوه بر درخواست‌ها و پیگیری‌های شفاهی، تقاضای کتبی هم داشتیم که از سوی شورای اسلامی روستاهای منطقه ارائه شده است. ۱۵ آبان ۱۴۰۰ نامه‌ای با موضوع مشکلات آب شرب شهرستان‌های سوادکوه، قائمشهر، سیمرغ، جویبار و ضرورت ساخت سد کسیلیان به معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شد که در آن از دولت درخواست شده ساخت سد کسیلیان وارد فاز اجرایی شود.

نامه با مهر و امضای شورای اسلامی ۳۳ روستای مناطق بهره‌بردار از سد کسیلیان ارائه شده که نشان‌دهنده اثرگذاری این سد و تقاضای بالای مردم منطقه است. در نامه صراحتا از سوی ده‌ها هزار تن از اهالی منطقه عنوان شده که با توجه به چالش‌های تأمین آب طی سال‌های اخیر ، بویژه در فصل تابستان و کافی نبودن ذخایر آب زیرزمینی، به ساخت این سد برای تأمین آب آشامیدنی منطقه نیاز است ، اما به دلایل محیط زیستی هنوز وارد فاز اجرایی نشد.

س : البته دلایل محیط زیستی مخالفان به طور مستقیم به از بین رفتن بخشی از جنگل‌های سوادکوه اشاره دارد. منتقدان بر این باورند که ساخت سد در ازای تخریب صدها هکتار جنگل منطقی نیست.

ج : این‌که گفته می‌شود چندصد هکتار جنگل قرار است زیر آب برود صحت ندارد. مجموع مساحت محوطه جنگلی که زیر آب می‌رود ۸۰ هکتار است که این مقدار هم پس از مطالعات طولانی و با چند بار تجدیدنظر در نظر گرفته شد. اتفاقا از نکات قابل توجه در مطالعات این سد، تمرکز بر بحث محیط زیست و کاهش خسارت به جنگل است. شرکت آب‌منطقه-ای مازندران برای کاهش خسارت به محیط زیست و جنگل، طرح سد کسیلیان را پس از مشورت و هم‌اندیشی با مشاوران و نخبگان علمی تعدیل کرد ، به طوری که طی دو مرحله ارتفاع سد و حجم مخزن کاهش یافت تا مساحت جنگلی که زیر آب می‌رود کمتر شود.

س : یعنی سدی که قرار است ساخته شود با طرح اولیه‌ای که اواخر دهه ۸۰ در نظر گرفته شده بود متفاوت است؟

ج : بله. حجم ذخیره مخزن سد کسیلیان در طرح اولیه ۱۲۰ میلیون متر مکعب بود. حساسیت‌ها و ملاحظات محیط زیستی سبب شد برای کاهش خسارت به جنگل‌های منطقه حجم مخزن به ۵۶ میلیون متر مکعب کاهش یابد ، اما حتی به همین میزان تعدیل هم بسنده نشد و در بازبینی نهایی باز هم حجم مخزن کاهش یافت.

در حالی که برای طرح اولیه سد کسیلیان تأمین آب آشامیدنی و آب کشاورزی در نظر گرفته شده بود، در مطالعات نهایی اهداف کشاورزیِ سد حذف و تأمین آب آشامیدنی تنها هدفِ ساخت سد در نظر گرفته شد. به این ترتیب سطح خسارت جنگل از حدود ۳۰۰ هکتار در طرح اولیه به حدود ۸۰ هکتار کاهش یافت.

 البته منظور ما این نیست که ۸۰ هکتار مساحت کمی است و این مقدار جنگل اهمیتی ندارد. همه ما معتقدیم که حتی قطع یک درخت هم آسیب محسوب می‌شود. به همین دلیل نیز قانون به ما تکلیف کرده که در ازای زیر آب رفتن جنگل، مقدار بیشتری جنگل‌کاری انجام شود. شرکت آب‌منطقه‌ای متعهد شده که ۱۰ برابر سطح خسارت را با نظر سازمان جنگل‌ها جنگل‌کاری و طی ۷ سال نگهداری کند و تحویل دهد.

س : برخی منتقدان ساخت سد کسیلیان می‌گویند می‌شود به راهکار دیگری برای تأمین آب آشامیدنی در این منطقه اندیشید. این موضوع نیز مد نظر قرار گرفته است؟

ج : کارشناسان و متخصصان پس از بررسی همه راه‌ها و انجام مطالعات به این نتیجه رسیدند که چاره‌ای جز ساخت سد در برخی مناطق وجود ندارد. همه روش‌هایِ ممکن برای تامین آب این منطقه بررسی شده و راهی به جز احداث سد کسیلیان تشخیص داده نشد. این نکته توسط وزارت نیرو در پاسخ به سازمان حفاظت محیط زیست نیز اعلام شده است.

نکته مهم این است که در مسائل مربوط به توسعه باید هزینه فایده کرد. هیچ اقدام مرتبط با گسترش زیرساخت‌های عمرانی در دنیا وجود ندارد که بدون مقداری آسیب به محیط زیست باشد. هر اقدام عمرانی هزینه‌هایی برای محیط زیست دارد ، اما در مطالعات بررسی و مشخص می‌شود که در ازای آن مقدار هزینه یا آسیب، چقدر فایده نصیب جامعه می‌شود. درباره ساخت سدها در مازندران مانند سد کسیلیان نیز این موضوع صدق می‌کند. اگر قرار است طی سال‌های آتی دچار تنش شدید آبی نشویم باید آب‌های سطحی و روان‌آب‌ها را مهار کنیم.

س : یعنی ساخت این سد بخشی از فرآیند کاهش وابستگی مازندران به منابع آبی زیرزمینی محسوب می‌شود؟ 

ج : همین‌طور است. در حال حاضر منبع اصلی تامین آب آشامیدنی استان آب‌های زیرزمینی است. این موضوع باعث شده که طی سال‌های اخیر با توجه به محدود بودن میزان آب تجدیدپذیر، فشار زیادی به سفره آب زیرزمینی وارد شود و پیامدهای نامطلوبی مانند افت زیاد سطح آب زیرزمینی، پیشروی آب شور دریا، فرونشست زمین، کاهش کیفیت آب زیرزمینی و حتی بروز بیماری‌های مختلف گوارشی در برخی مناطق استان را شاهد باشیم. دلیل اصلی این وضعیت نیز سهم پایین مازندران در مهار آب سطحی است. در حالی که میانگین مهار آب‌های سطحی در کشور حدود ۵۰ درصد است، در مازندران فقط امکان مهار ۱۰ درصد از آب‌های سطحی را داریم.

برای رفع این مشکل و جبران این عقب‌ماندگی طبق طرح جامعی که شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران تهیه کرد ، باید تا سال ۱۴۲۵ با ایجاد ۹ مجتمع آب‌رسانی شهری و روستایی، تامین آب آشامیدنی استان از آب‌های سطحی انجام شود که تعدادی از این طرح‌ها نیز اجرایی شده‌اند.

طرح سد کسیلیان سوادکوه نیز با توجه به محدودیت کمی و کیفی آب زیرزمینی، برای تأمین آب آشامیدنی شهرستان‌های قائمشهر، سیمرغ، جویبار و سوادکوه و روستاهای تابعه تعریف شده است. باید در نظر داشته باشیم که جمعیت استان سال به سال در حال افزایش است. علاوه بر مسافرپذیری دائمی در این استان، با پدیده مهاجرت به مازندران مواجه هستیم و از حالا باید برای تأمین آب در آینده چاره‌اندیشی کنیم.

س : یک دلیل آشکار مخالفت با ساخت سد کسیلیان که حساسیت آن را بیشتر می‌کند ، مطرح بودن بحث انتقال آب بین حوضه‌ای است. بسیاری از منتقدان و حتی بومیان منطقه تصور می‌کنند که آب این سد قرار است به خارج از استان انتقال داده شود. این موضوع هم در اهداف ساخت سد کسیلیان قرار دارد؟

ج : مازندران با بحران روزافزون کم‌آبی و تنش خشکسالی مواجه است. ساکنان شهر جویبار و روستاهای تابعه و بخش‌هایی از شهرستان سیمرغ طی سال‌های گذشته به دلیل کمبود آب آشامیدنی با بحران مواجه شده و اگر اقدامی برای پیشگیری و رفع این مشکل نشود پیش‌بینی می‌شود در آینده، قائمشهر و روستاهای اطرافش نیز دچار مشکل حاد شوند. به این وضعیت باید تغییر اقلیم و کاهش بارندگی و تغییر توزیع زمانی و مکانی بارش‌ها را هم بیفزاییم. در چنین شرایطی قطعا گزینه انتقال آب بین‌حوضه‌ای از مخزن سد کسیلیان در دستور کار شرکت آب‌منطقه‌ای قرار ندارد.

مازندران با وجود برخورداری از حجم بالای بارندگی‌ها نباید مانند استان‌های کم‌بارش با خشکسالی و مشکل در تأمین آب مواجه باشد. راه چاره نیز بهره‌گیری از آب‌های سطحی است که اکنون مازندران به دلیل نبود زیرساخت‌های مهار و ذخیره آب همچون سد و نیز آب‌رسانی از آن بی‌بهره است. برای تحقق اهداف ترسیم شده در تأمین آب مازندران از آب‌های سطحی به همکاری همه مردم مازندران و همراهی نخبگان، دانشگاهیان، کنش‌گران اجتماعی و رسانه‌ها نیاز داریم.

دغدغه سمن‌های محیط زیستی بابت حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست را به طور کامل درک می‌کنیم و اتفاقا هر جا که تشخیص داده شود منافع همگانی به خطر می‌افتد همراه با این دغدغه‌ها هستیم ، اما انتظار داریم در چنین مواردی که منافع و آینده جامعه ممکن است تحت تاثیر این مخالفت‌ها و بازدارندگی‌ها قرار بگیرد، به مطالعات علمی و آینده‌نگری کارشناسان اعتماد کنند تا مانعی پیش روی اجرای پروژه‌های حساس و مهم اینچنینی قرار نگیرد.