چاه‌های ژرف؛ نسخه نجات بخش دولت برای حل مشکل کم آبی سیستان

به گزارش مجله خبری انرژی و نفت مساله آب در سیستان از چالش‌های قدیمی این منطقه است زندگی مردم این خطه چنان وابسته به رودخانه هیرمند است که بدون وجود این روزنه، مهاجرت کمترین پدیده قابل مشاهده است از اینرو در این مقطع تاریخی که حیات اجتماعی و اقتصادی بشریت از بحران نبود آب پایدار رنج می‌برد و تالاب بین‌المللی هامون و گستره آبی رنگش در حال تبدیل شدن به خاطره‌ای کم رنگ در ذهن‌هاست ضرورت دارد چاره ای اساسی اندیشیده شود تا مردم منطقه سیستان مجبور به تحمل آسیب‌ها نباشند.

بحران آب در سیستان به معضلی زیست محیطی تبدیل شده که زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داده است. آب های ژرف به عنوان منبع آب پنهانی مطرح است که منابع آبی را در سازندهای سنگی دارد و سفره های آب زیرزمینی را تشکیل می دهد که می تواند تجدیدپذیر هم باشد.

باتوجه به بحران کم‌آبی در منطقه سیستان راهکارهای متعددی برای رفع این بحران ارائه شده که یکی از آن‌ها اکتشاف و استفاده از منابع آب‌های غیرمتعارف همچون آب‌های ژرف (استحصال از عمق زمین) برای مصارف مختلف است.

به گفته کارشناسان محیط زیست آب‌های ژرف به‌عنوان بخشی از منابع آب زیرزمینی جزء استراتژیک یک کشور محسوب می‌شود و هر نوع آب زیرزمینی که از عمقی بیش از بیشینه عمق معمول برداشت شود یا در عمقی پایین‌تر از سفره‌های معمول باشد ژرف می‌نامندش.

عمق قرارگیری آب‌های ژرف در مناطق مختلف جهان متفاوت و نسبی است در بعضی کشورها مانند بنگلادش به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی منابع آب ذخیره شده در عمق بیش از۱۵۰ متر جزو آب‌های ژرف به شمار می‌آیند و در کشورهای خشک مانند اردن، لیبی و الجزایر به آب‌های ذخیره شده در عمق‌های ۸۰۰ تا یک‌هزار و ۶۰۰ متر منابع آب ژرف گفته می‌شود در کالیفرنیا و استرالیا  نیز آبخوان ۳۰۰ تا پنج هزار متری  را آبخوان ژرف در نظر می‌گیرند و اما در کشورمان ایران برآوردهای صورت‌گرفته منابع آب سفره‌های آب سطحی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد مترمکعب و آب موجود در سفره‌های ژرف ایران بین ۵۰ تا۶۰ هزار میلیارد مترمکعب است.

تیرماه سال ۱۳۹۵ بود که پیشنهاد طرح استفاده از آب‌های ژرف در مجلس شورای اسلامی ارائه شد تا بر اساس آن مطالعات برای بهره‌برداری و استفاده از ظرفیت آب‌های ژرف در سیستان و بلوچستان آغاز شود.

در این راستا طرح استحصال آب‌های ژرف در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تعریف شد تا بر اساس آن تمام جوانب برداشت یا عدم برداشت از این منابع آبی مورد پژوهش و بررسی قرار گیرد. البته نظرات در استحصال یا عدم استحصال آب های ژرف متفاوت است، برخی معتقدند برداشت آن موجب بروز پدیده فرونشست زمین می شود اما برخی معتقدند تاثیری بر بروز این پدیده ندارد چون از اعماق بسیار زیاد زمین برداشت می‌شود.

با روی کار آمدن دولت سیزدهم و پس از سفر آیت الله رییسی به منطقه سیستان حفر چاه‌های ژرف به عنوان یک منبع آبی جدید در شمال سیستان و بلوچستان به طور جد دنبال شد.

آیت الله رییسی دوازدهم شهریورماه پارسال در دومین سفر استانی خود در جمع مردم روستای ملا علی سیستان بر پیگیری تامین حقابه رودخانه هیرمند و همچنین راه‌های کوتاه مدت برای رفع مشکلات کم آبی در این منطقه وعده‌هایی از جمله انتقال آب چاه نیمه چهارم به سوم و از دوم به چاه نیمه شماره یک برای تامین آب آشامیدنی داد که این وعده در کمتر از ۲ ماه به سرانجام رسید و وعده دیگر رییس جمهور تامین آب منطقه از طریق حفر چاه‌های ژرف بود که این وعده نیز هم‌اینک به وقوع پیوسته و آب ۱۰ روستای شهرستان نیمروز از چاه‌های ژرف تامین می‌شود.

مردم سیستان که از رهاسازی حق آبه هیرمند از سوی حاکمان وقت افغانستان به طور کلی نا امید شده بودند و به نوعی می‌توان گفت که در حال اندیشیدن برای مهاجرت بودند با به نتیجه رسیدن استحصال آبهای ژرف بر ماندگاری در سرزمین مادری خودشان ترغیب شدند.

دولت سیزدهم از تمام راه‌های موجود برای تامین آب مردم سیستان از جمله انتقال آب دریای عمان و دیپلماسی با حاکمان وقت افغانستان برای تامین حق آبه هیرمند تلاش کرد به طوریکه آیت الله رییسی در جلسه هیأت وزیران؛ وزرای امورخارجه و نیرو را مامور پیگیری حقابه ایران از رود هیرمند کرد و گفت: دولت مردمی در پیگیری حقوق ملت به هیچ عنوان کوتاه نخواهد آمد.

وی همچنین به وزارتخانه‌های مربوطه ماموریت داد که با جدیت، سایر راه‌های تامین آب آشامیدنی و آب کشاورزی برای مردم استان سیستان و بلوچستان از جمله از طریق حفر چاه‌های ژرف و اختصاص دکل‌های ویژه را پیگیری کرده و هر چه سریع‌تر اقدامات لازم را در دستور کار قرار دهند.

پس از تاکید ویژه رییس‌جمهور مبنی بر پیگیری حق آبه هیرمند و مامور کردن وزرای امورخارجه و نیرو برای تحقق این مهم، وزیر نیرو بیستم مرداد امسال در صدر هیاتی متشکل از نماینده ویژه رییس جمهوری در امور افغانستان، ۲ معاون وزیر، ۲نماینده مجلس و ۲ مدیرکل به کابل سفر کرد.

سفر علی اکبر محرابیان وزیر نیرو با هدف رایزنی پیرامون مسائل حق آبه رودخانه هیرمند براساس معاهده ۱۳۵۱ و همکاری‌های دو کشور دوست و برادر افغانستان و ایران در زمینه صنعت برق به افغانستان صورت گرفته و در روز نخست با سرپرست وزارت آب و انرژی و سرپرست وزارت خارجه هیات حاکمه افغانستان دیدار داشت، دیدار با معاون اول هیات حاکمه یکی از برنامه های سفر وزیر نیرو به این کشور محسوب می‌شود.

دولت سیزدهم تنها به دیپلماسی با حاکمان وقت افغانستان اکتفا نکرد و طرح حفر چاه‌های ژرف را در سیستان برای رفع مشکل کم آبی این منطقه به طور جد دنبال کرد و به نتایج بسیار خوبی در این زمینه دست یافت.

با تلاش متخصصان ایرانی نخستین بار دانش و راهکار شناسایی آب تا اعماق زمین به دنیا معرفی شد. چاه اکتشافی شماره یک سیستان در سه فاز عملیاتی در عمق سه هزار متری به بهره برداری رسید که امکان تولید یک‌هزار و ۵۰۰ مترمکعب آب را در روز دارد.

اجرای پروژه اکتشاف آب‌های ژرف در سیستان و بلوچستان به نتایج خوبی دست یافته است؛ طرح شیرین‌سازی و خط انتقال آب چاه ژرف شماره سه منطقه سیستان گرامیداشت ششمین روز از هفته دولت با حضور سورنا ستاری معاون سابق علمی و فناوری رییس جمهور به منظور رفع بخشی از کمبود آب آشامیدنی شهر و روستاهای شهرستان نیمروز به بهره‌برداری رسید.

همچنین نخستین سامانه نمک‌زدایی بدون پساب به روش الکترودیالیز معکوس با حمایت ستاد توسعه فناوری‌­های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری در محل چاه اکتشافی شماره ۳ استان سیستان و بلوچستان افتتاح شد.

تامین منابع آب از دغدغه‌های دولت در سیستان و بلوچستان

معاون اجرایی رییس جمهور در سفر دوم خرداد ماه خود به سیستان و بلوچستان گفت: تامین منابع آب از مهمترین دغدغه‌های دولت و مسوولان در سیستان و بلوچستان است و دولت برای دستیابی به این هدف در چند محور وارد فعالیت شده است.

سیدصولت مرتضوی در بازدید از پروژه‌های۲ حوزه تامین منابع آب و تامین نیرو در زاهدان اظهارداشت: حفر چاه‌های ژرف در دستورکار دولت قرار دارد و هم‌اینک تعدادی از این چاه ها حفر شده‌ و تصفیه خانه‌ها و آب شیرین‌کن‌ها نیز در حال تکمیل است و دولت مصمم به حفر تعداد دیگری چاه ژرف در سیستان و بلوچستان است.  
وی ادامه داد: محور دومی که دولت برای تامین آب در سیستان و بلوچستان دنبال می‌کند تامین آب از دشت‌هایی است که ممنوع نیستند و استعداد تامین آب دارند، که این موضوع در دشت حرمک برای تامین آب شهر زاهدان اجرا و تا کنون ۶ حلقه چاه حفر و تجهیز و برنامه ریزی برای ۱۰حلقه چاه طی ماه‌های آینده انجام شده است.
معاون اجرایی رییس جمهور تصریح کرد: برای انتقال آب از دریای عمان نیز دولت برنامه دارد و امیدواریم هرچه سریعتر موضوع انتقال آب از دریا محقق و پیمانکار انتخاب شود.

بدست آمدن نتایج خوب در حوزه آب‌های ژرف در سیستان

معاون سابق علمی و فناوری رییس جمهور هفتم شهریور امسال در جریان سفر به زابل و در حاشیه رونمایی از آب شیرین کن ۲۵۰۰ متر مکعبی و افتتاح چاه ژرف ۳ شهرستان نیمروز گفت: در حوزه توسعه آب ژرف در سیستان و بلوچستان به نتایج قابل قبولی رسیده‌ایم که امیدواریم چاه شماره ۳ سیستان بتواند یک پروژه پایلوت برای ارزیابی مناسب آب ژرف باشد.

سورنا ستاری اظهارداشت: با رونمایی از آب شیرین کن ۲۵۰۰ متر مکعبی چاه ژرف شماره ۳ شهرستان نیمروز آب این چاه به منظور کاهش تنش آبی منطقه سیستان  وارد مدار شد.

وی بیان کرد: ظرفیت شیرین‌سازی آب چاه ژرف شماره‌ سه تا ۲ ماه دیگر بیش‌از ۲ برابر خواهد شد و این رقم به شبکه تامین آب منطقه سیستان تزریق می‌شود.

معاون سابق علمی و فناوری رییس جمهور همچنین در حاشیه بازدید از چاه ژرف شماره یک ضمن پیگیری روند احداث چاه های ژرف جدید اظهارداشت: آب ژرف جزء اهداف جدی دولت سیزدهم بوده که در استان سیستان و بلوچستان با قدرت جلو می‌رود.

وی افزود: هنوز در مرحله اکتشاف قرار داریم چرا که با سنجش شرایط نیازمند به اکتشاف تعداد بیشتری از این چاه ها هستیم.

ستاری خاطرنشان کرد: خوشبختانه همکاری بی نظیری با وزارت نفت صورت گرفته و به زودی این همکاری‌ها گسترش بیشتری خواهد یافت تا بتوانیم تعداد بیشتری از این چاه ها را حفاری کنیم.

آب مساله نخست سیستان و بلوچستان

استاندار سیستان و بلوچستان گفت: مساله اول سیستان و بلوچستان موضوع آب بوده چرا که در چند سال اخیر مشکل خشکسالی مردم این استان را رنجانده است.
حسین مدرس خیابانی تصریح کرد: با توجه به موقعیت و ظرفیت سیستان و بلوچستان برای بهره مندی از دریا و مرز حتماً باید زیرساخت راه در اولویت نخست می‌بود اما امروز در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که آب اولویت و تامین کننده معیشت و سرمایه گذاری در این حوزه دارای اهمیت است.

وی ادامه داد: انتقال آب دریای عمان به سیستان و بلوچستان یک مطالبه جدی مردم است و من خواهش می‌کنم تا همه مسوولان، اصحاب رسانه و تمام کسانی که دلسوز استان هستند به این امر بپردازند.

رییس شورای اداری سیستان و بلوچستان گفت: پیگیری حق آبه ایران از هیرمند و استفاده از آبهای استحصالی از چاه‌های ژرف نیز باید با توان بیشتری ادامه یابد و در این زمینه همانگونه که مدیر شرکت آبفا استان اعلام کرد خرید و تامین آب از چاه‌های ژرف در برنامه باشد و ورود بخش خصوصی به این حوزه ضروریست.  

تامین آب ۱۰ روستای سیستان از آبهای ژرف 

 استاندار سیستان و بلوچستان با بیان اینکه طی سه ماه آینده ظرفیت شیرین سازی آب چاه‌های ژرف منطقه سیستان به بیش‌از ۲ برابر افزایش می یابد گفت: هم‌اینک آب ۱۰ روستا در منطقه ادیمی شهرستان نیمروز از آب چاه ژرف شماره سه تامین می‌شود.

وی اظهارداشت: در هفته دولت دستگاه آب شیرین کن با ظرفیت تولید حدود یک‌هزار و ۶۰۰ مترمکعب آب در منطقه سیستان نصب شد که تا سه ماه آینده یک‌هزار و ۷۰۰ مترمکعب نیز به این ظرفیت افزوده می‌شود.

مدرس خیابانی افزود: چهار موضوع؛ تامین آب، ایجاد اشتغال به منظور جلوگیری از مهاجرت گسترده، استفاده از ظرفیت‌های مرزی برای تامین معاش مردم و اجرای طرح‌های عمرانی را می‌توان از مهمترین اولویت‌های منطقه سیستان بر شمرد.

وی ادامه داد: استقرار آب شیرین کن و تکمیل خطوط انتقال چاه‌های ژرف در شمال سیستان و بلوچستان با جدیت در دستور کار قرار گرفته است.

رییس قرارگاه غدیر استان خاطرنشان کرد: امیدواریم بزودی آب چاه‌های ژرف بتواند بخش قابل توجهی از نیاز مردم در مناطق شهری و روستایی منطقه سیستان را تامین کند.

وی اظهارداشت: آب چاه ژرف شماره ۲در منطقه سیستان با نصب آب شیرین کن در حال شیرین سازی است که باید برای ذخیره سازی و جلوگیری از هدر رفت آب اقدامات لازم صورت گیرد.

استاندار سیستان و بلوچستان گفت: از بخش خصوصی برای نصب آب شیرین کن ها و فعالیت در حوزه چاه ژرف در شمال سیستان و بلوچستان حمایت خواهد شد و باید برای هر یک از چاه های ژرف که در منطقه سیستان حفر شده به سرعت آب شیرین کن و مخزن تعبیه شود.

بررسی منابع آبی جدید در سیستان و بلوچستان

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان گفت: به منظور کاهش وابستگی تأمین آب آشامیدنی منطقه سیستان به آب‌های مرزی، توسعه زیرساخت‌های موجود و بررسی منابع آبی جدید در دستور کار آبفا این استان قرار گرفت.

علیرضا  قاسمی با بیان اینکه طرح‌های توسعه تأمین آب در منطقه سیستان از منابع سطحی و زیرزمینی به صورت ویژه در برنامه اجرایی شرکت قرار گرفت، بیان کرد: شروع مطالعات امکان‌سنجی تأمین آب شهرها و روستاهای شهرستانهای نیمروز و زابل از منابع تامین آب غرب و شمال غرب سیستان شامل منابع آب زیرزمینی هامون، هیرمند، گودال جهاد و سایر منابع قابل استحصال در دستور کار قرار گرفت.

وی افزود: به منظور تأمین کمبود آب آشامیدنی منطقه سیستان، جانمایی و شروع عملیات حفاری ۱۴ حلقه چاه جدید در منطقه هامون – هیرمند در برنامه‌های این شرکت از محل اعتبارات تنش آبی قرار گرفته است.

مدیرعامل آبفا سیستان و بلوچستان به افزایش ظرفیت شیرین‌سازی آب در محل چاه‌های ژرف ۲ و یک در راستای مصوبه سفر رییس جمهور به استان با عنوان استحصال و شیرین‌سازی آب از چاه‌های ژرف در منطقه سیستان اشاره کرد و گفت: همچنین مقرر شد مخازن ذخیره جدید آب به میزان ۲ هزار مترمکعب در محل سایت‌های چاه ژرف ۲ و یک احداث شود.

وی با اشاره به سایر طرح‌های منطقه سیستان اظهارداشت: اجرای خط انتقال تا ایستگاه پمپاژ لوتک به منظور تأمین کمبود آب آشامیدنی روستاهای شهرستان هامون در برنامه شرکت قرار گرفت که بدین منظور عملیات حفاری کانال خط انتقال طی چند روز آینده آغاز خواهد شد. 

به گفته قاسمی؛ طرح شیرین‌سازی آب چاه ژرف شماره ۳ منطقه سیستان به منظور رفع بخشی از کمبود آب شرب شهر و روستاهای شهرستان نیمروز گرامیداشت هفته دولت به بهره‌برداری رسید.

وی اظهارداشت: همزمان با بهره‌برداری از چاه ژرف شماره ۳، یک واحد آب‌شیرین‌کن به ظرفیت ۱۰۰۰ مترمکعب در شبانه‌روز به همراه خط انتقال در مدار بهره‌برداری قرار گرفت.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان ادامه داد: فاز نهایی آب شیرین‌کن به ظرفیت ۲۵۰۰ مترمکعب در شبانه‌روز تا پایان سال به بهره‌بهرداری می‌رسد.

وی با بیان این که حجم سرمایه‌گذاری این پروژه ۵۷۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات خرید تضمینی آب وزارت نیرو تامین شده افزود: به منظور بهره‌برداری از آب شیرین در شبکه و با وجود شرایط نامساعد هوا، طی ۲ هفته  خط انتقالی به طول پنج کیلومتر، توسط شرکت آبفا و با همکاری نیروی زمینی سپاه و قرارگاه قدس جنوب شرق در قالب طرح محرومیت‌زدایی اجرا شد.

قاسمی با اشاره به این که برای راه‌اندازی این خط ۱۰۰ میلیارد ریال هزینه شده است، ابراز امیداوری کرد: با توجه به برنامه های دولت سیزدهم و ادامه حفاری و شیرین سازی در سیستان، عدم وابستگی به آب های مرزی را شاهد باشیم.

وی با اشاره به اینکه در راستای تحقق شعار سال یک شرکت دانش بنیان به عنوان سرمایه گذار شیرین سازی آب چاههای ژرف معرفی شده است، اظهارداشت: به منظور اجرای این طرح، آب شیرین کن در محل چاه شماره سه با استفاده از ظرفیت سرمایه‌گذار در حال اخذ مجوزهای قانونی و مرحله امضای قرارداد با سرمایه‌گذار است.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان گفت: قرار است این شرکت دانش بنیان تجهیزاتی احداث کند که راندمان شیرین سازی آب چاه به بالای ۹۰ برسد، شرایطی که در کشور برای اولین بار رخ می دهد، چراکه عرف شیرین سازی آب شیرین کن ها ۷۰ درصد است. 

وی بیان کرد: این شرکت در فاز نخست شیرین‌سازی چاه‌های ژرف قصد دارد در صورت تامین اعتبارات مورد نیاز میزان ۱۹ هزار مترمکعب در شبانه روز آب شیرین را به شبکه های روستایی دچار کمبود آب تزریق کند تا با هم افزایی منابع تامین موجود و چاه های ژرف وابستگی آب شرب منطقه به آورد رودخانه هیرمند به حداقل ممکن برسد.

قاسمی تصریح کرد: با توجه به محدودیت شرایط زیست محیطی منطقه و ضرورت مدیریت پساب در این طرح از تجهیزاتی استفاده می شود که بیشترین راندمان را داشته باشد و کمترین پساب را تولید کند.

معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز با اشاره به حفر چاه‌های ژرف در منطقه سیستان گفت: با توجه به روش‌های ترکیبی برای شوری زدایی آب چاه‌های ژرف، خوشبختانه بیش از ۹۰ درصد راندمان آب است و ۱۰ درصد پسماند در قالب حوضچه‌های تبخیری ایجاد شده مدیریت می‌شود.

علی سلاجقه افزود: آب چاه ژرف مشکلی از لحاظ آنیون ها، کاتیون ها و عناصر سنگینی مطرح شده و آلاینده های ثانویه که احتمالا مطرح شود، ندارد.